Słowiańska Europa - Genetyka

Do badań migracji populacji ludzkich, które to migracje miały miejsce na przestrzeni tysiącleci, bardzo pomocną stała się genetyka. W oparciu o badania mutacji (rzadkich zmian) występujących w męskim chromosomie Y i dziedziczonych przez kolejne pokolenia, genetycy są w stanie z dużym prawdopodobieństwem określić zarówno czas kiedy dana mutacja pojawiła się po raz pierwszy w genomie, jak również w oparciu o porównanie i rozmieszczenie badanych próbek, określić kierunki migracji populacji ludzkich. Są w stanie określić gdzie i kiedy pojawił się na Ziemi pierwszy człowiek (tzw. Y-Adam), a w szczególności kiedy i którędy jego potomkowie dotarli do Europy, i dalej na tereny dzisiejszej Polski.

Grupę ludzi z tą samą mutacją, dziedziczoną od wspólnego przodka (pierwszej osoby, u której pojawiła się ta mutacja), nazywa się haplogrupą. Haplogrupy określane są dużymi literami alfabetu (np. haplogrupa R, IJ, G) i gdy w ramach badanej haplogrupy pojawia się kolejna mutacja, dana haplogrupa dzielona jest na podgrupy identyfikowane liczbą (np. R1, R2, I1, G2) tworząc nowe rody (identyfikowane tą właśnie mutacją). Kolejne mutacje w ramach podgrupy rozróżniane są małą literą alfabetu (np. R1a, R1b, I2c, G2a). Kolejne podgrupy znów wprowadzają liczbę jako wyróżnik, by potem znów skorzystać z liter itd. (np. R1a1a7, G2a2a1). W celu skrócenia pojawiających się coraz dłuższych nazw haplogrup, wykorzystuje się nazwę mutacji, która określa daną haplogrupę (oznaczana przez genetykę literami wraz z liczbą np. M417, PF3147). I tak, wskazując główną gałąź ojcowską, od której pochodzi dana haplogrupa, wraz z nazwą mutacji upraszcza się nazewnictwo i np. zamiast R1a1a1b1a1 podaje się R1a-M458 lub R-M458.

Pierwszy człowiek, który pojawił się na Ziemi około 300 tysięcy lat temu należał do haplogrupy A, umownie nazywanej Y-Adam. Z niej powstały dwie synowskie gałęzie A00 i A0-T. Pierwsi ludzie przybywający do Europy przeszło 40 tysięcy lat temu posiadali haplogrupy CT, C1a, C1b, F i IJ. Około 35 tysięcy lat temu z IJ wydzieliła się pierwsza rdzennie europejska haplogrupa I. Ich potomkowie wciąż są mieszkańcami dzisiejszej Europy i są określani mianem Staroeuropejczyków. 16% mieszkańców Polski należy do tej właśnie haplogrupy. Druga fala migracji należała do haplogrup R1a i R1b, które wykształciły się około 25 tysięcy lat temu w południowej Syberii (okolice gór Ałtaj i jeziora Bajkał) i bądź to przez stepy morza Czarnego, Kaukaz, czy Anatolię i Bałkany około 12 tysięcy lat temu dotarły do Europy. Obecnie, mieszkańcy Europy podzieleni są głównie (choć nie jedynie) właśnie między haplogrupy R1a i R1b. Trzecia fala migracji ludności do Europy miała miejsce około 8 tysięcy lat temu. Identyfikowana jest z ludnością rolniczą przybyłą z Anatolii należącą do haplogrupy G2a. W Polsce posiada ją już tylko 1.5% mieszkańców. Szczegóły dotyczące pojawienia się haplogrup I oraz G2a w Europie można prześledzić w zakładce Początki.

R1a

Największy odsetek mieszkańców posiadających haplogrupę R1a zamieszkuje Europę Środkową i Wschodnią. R1a będąc dominującą haplogrupą w krajach słowiańskich, często nazywana jest haplogrupą Słowiańską. W Polsce odsetek jej pochodnych jest najwyższy wśród krajów Europy i stanowi 57,5%. Najwyższy odsetek osób posiadających haplogrupę R1b żyje w Europie Zachodniej i, dla odróżnienia jej od haplogrupy Słowiańskiej, nazywana jest Celtycką (bądź Atlantycką). W Polsce posiada ją 12,5% Polaków.

Bardzo ważną pochodną haplogrupy R1a jest haplogrupa R1a1a1 wyznaczona mutacją M417 tj. R1a-M417. Haplogrupa ta jest wspólną haplogrupą prawie wszystkich (99%) współczesnych nosicieli R1a na świecie. Jej powstanie datuje się na 5500-4000 lat p.n.e. Z niej powstały m.in. dwie główne synowskie gałęzie (rody): R1a-Z283 (R1a1a1b1) (należąca do mieszkańców Centralnej i Wschodniej Europy) oraz R1a-Z93 (R1a1a1b2) (należąca do mieszkańców Azji Środkowej). Przypuszcza się, że miejscem rozejścia się obu gałęzi były Kujawy. R1a-M417 jest haplogrupą Pra-Indo-Europejską (PIE), choć właściwie powinna się nazywać Pra-Indo-Słowiańską. Pojawienie się R1a-Z93 w Azji można prześledzić w zakładce Droga do Indii. Haplogrupa typowo Polska (pochodna R1a-M417 i R1a-Z283), to R1a-L260 (R1a1a1b1a1a).

Wzrastająca z roku na rok liczba badanych kopalnych próbek y-DNA, stanowi bardzo ważne źródło doprecyzowujące teoretyczne datowania mutacji, która jednocześnie potwierdza trafność określanych kierunków migracji ludności.

Najstarszą jak dotychczas europejską kopalną próbką pochodnych mutacji R1a odkryto w 2017 r. w miejscowości Wasilewka nad Dnieprem na terenie obecnej Ukrainy, którą datuje się na 8825–8561 r. p.n.e. (1) Wcześniej, w Karelii na Jeleniej Wyspie na Jeziorze Onega w Rosji odkryto próbkę R1a datowaną na 6800-5950 r. p.n.e. (2) W miejscowości Dereivka (również nad Dnieprem) odkryto najstarszą próbkę z R1a-M417 datowaną na 5500–4800 r. p.n.e. (3) Kolejną tak starą próbkę odnaleziono w Chwałyńsku nad Samarą datowaną na 4700 r. p.n.e. (4) oraz w miejscowości Vovnigi (tereny Ukrainy) datowaną na 4469-4293 p.n.e. (5) W miejscowości Serteya przy granicy Rosji z Białorusią również znaleziono starą próbkę R1a datowaną na 4000 r. p.n.e. (6)

Kolejne już młodsze próbki kopalnego R1a odkryto m.in. na terenie Polski (Łęki Małe 2286-2048 r. p.n.e z R1a1a1 oraz Rogalin 2000 r. p.n.e. z R1a1), Niemiec i Szwecji. Wszystkie te próbki należały do szczątek ludności utożsamianych z Kulturą Ceramiki Sznurowej. Stanowiąc 70% wszystkich badanych próbek z tego okresu R1a ewidentnie zdominowała wspomnianą kulturę. Odnajdywane na tym obszarze młodsze szczątki pochodnych R1a należały do ludności kultur, które następowały po Kulturze Ceramiki Sznurowej. Warto zaznaczyć, że w większości krajów, w których występowała Kultura Ceramiki Sznurowej, współczesne próbki z R1a występują w bardzo wysokim odsetku: Polska 57,5%, Białoruś 51%, Rosja 46%, Ukraina 44%, Słowacja 41,5%, Łotwa 40%, Litwa 38%, Czechy 34%, Estonia 32%, Norwegia 25,5%, Dania 16%, Niemcy 16%, Szwecja 16%. Kultura Ceramiki Sznurowej (ok. IV-II tysiąclecia p.n.e.), która swoim zasięgiem obejmowała największy obszar Europy, w dużej mierze pokrywa się z obszarem zajmowanym obecnie przez kraje słowiańskie – głównych nosicieli haplogrupy R1a. To bezpośredni (naturalni/genetyczni) przodkowie Zachodnich i Wschodnich Słowian. To przodkowie prawie 60% Polaków.

Haplogrupa I2, która powstała z haplogrupy I, jest obecnie dominującą haplogrupą w krajach słowiańskich południowo-wschodniej Europy (Słowianie Południowi). Współczesne próbki z I2 występują tam w bardzo wysokim odsetku: Bośnia-Hercegowina 50,5%, Chorwacja 37%, Serbia 34%, Czarnogóra 29,5%, Rumunia 28%, Macedonia 23%. Mimo dominującej haplogrupy I2, R1a również stanowi tam bardzo wysoki odsetek i jest to odpowiednio: 18%, 24%, 18%, 7,5%, 18% i 13,5%.

Badania archeologiczne pokazują, że na ziemiach obecnej Polski kultury reprezentowane haplogrupami I2 i R1a spotkały się około 3200 r. p.n.e. Genetycznie jednak, I2 i R1a, mogły się spotkać znacznie wcześniej. Mogło to mieć miejsce zarówno na terenach obecnej Polski (zważywszy na odkrycia archeologiczne, Kujawy staja się dość prawdopodobnym miejscem), jak również jeszcze po południowej stronie Karpat, nad Dunajem. Niemniej jednak od tego momentu obie grupy już nierozerwalnie kontynuują oraz rozwijają wspólną, trwającą tysiąclecia, kulturę - kulturę Prasłowian.